монголын сонин бичиг

                              - Монголын сонин бичиг сонин нийтлэлийн бодлого

“Монголын сонин бичиг”-ийн дугаарууд одоо үед манай улсын төв архив болон нийтийн номын санд ЗХУ-ын Ленинград хотын нийтийн номын сан, Азийн улс түмний институтын номын санд хадгалагдаж байна. Монголд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн орнөж, монголчуудын үнэдэсний ухамсар сэргэж байсан нөхцөлд империалист гүрнүүд түрэмгий шунахай бодлогоо дан ганц цэрэг цагдаагийн аргаар явуулах нь чамлалттай тул уг ажилдаа сонин хэвлэл мэт үзэл суртлын зэвсгийг чухалчилж ашиглах болжээ. Чухам ийм нөхцөлд хаант Оросын засгийн газар мөнгө зардал гаргаж Харбин хотод “Монголын сонин бичиг” гаргахаар шийдвэрлэжээ. Уг сонин нь дотоод гадаад олон улсын сонинг нягт сурвалжилж бүрнээр гаргаж бичих тул алив хүний сонсголыг маш уудамтган оюуныг оюуныг нэмэгдүүлнэ. “Монголын сонин бичиг” сонины зорилго : Сонин бичиг үзэх авгай нар үүд гаралгүйгээр дэлхий дахины явдлыг бүрнээ хэнхдэгт агуулна гээд “Манай сонин бичиг” гаргасан уг хүсэл санаа бол монголын ухааан мэдэл түргэнээ нээгдсэн, өөрийн улс төрийг өршөөж хэмжээт хууль байгуулах лугаа нийцүүлж басхүү олон монгол даруй баян чийрэг болохыг үнэхээр хүсэж эрмэлзэнэ гэж тодорхойлжээ.

Монголын сонин бичгийг хаант засаг мөнгө хөрөнгө зарцуулж дээр дурдсанаар гаргахдаа монголын ард түмэнд үнэхээр тус болох чин санаагаар удирдуулсан биш, харин хаант оросоос иалс дорнотод явуулж байсан түрэмгийн шунахай бодлогын ашиг тусад зориулсан нь илэрхий юм. Энэ нь юун түрүүнд оросын худалдаа, үйлдвэрийн эздийн ашиг орлогыг нэмэгдүүлэх, хаант оросооос монголд нөлөөлөх эрхшээл нөлөөг нэмэгдүүлэхийг хичээж, бас монголд үндэсний тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн өрнөж, манжийн түрэмгийлэгчдийг үзэн ядаж байсан бодит байдлыг хаант засаг самбаачилж ашиглахыг үнэхээр чармайж байв. Гиринд манж, хятадууд “Монгол үгийн бодрол” сонин гаргасан явдал хаант Орост тэдэнтэй хийх өрсөлдөөнд бас үзэл суртлын хэрэглүүр сониныг зэвсэг болгож ашиглах санаа авахуулсан байж болох юм.

Харбинд гарч байсан “Монголын сонин бичиг”-ийг Монгол үгийн бодролтой зүйрлэхэд олон давуу талтай байв. Орос улс Харбинд “Монголын сонин бичиг” гаргуулахаар Ар Өвөр монголоос боловсролтой бичгийн хүмүүсийг урьж ажиллуулсан явдал уг сониныг урагштай гаргахын чухал нөхцөл боллоо. “Монголын сонин бичиг” тэр үеийн монголын нийгмийн өмнө дэвшигдэн тавигдсан хамгийн гол асуудал болох : манж-хятадын дарлалыг эсэргүүцсэн Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, монголын феодалын дарлал мөлжлөгийг эсэргүүцэж улс орноо мөхөл сүйрлийн замаас аврахын төлөө санаа түгших явдлыг сониныхоо хуудсанд тусгаж байжээ. Сонинд феодалын монголын хоцронгуй бүдүүлэг байдлыг зүйл бүрээр шүүмжлэн хөрөнгөтний ардчиллын чиглэлийг талархах үэл санаа дэлгэрүүлж байсан. “Монголын сонин бичиг” монголын эрх чөлөөний хөдөлгөөнийөрнөлтийг өргөн мэдээлж, манж хятадын цэрэгтэй нийслэл Хүрээний хөдөлмөрчдийн хийсэн мөргөлдөөн, Цэцэн хан, Түшээт хан аймагт манжийн эзэрхгүүдийн эсэрэг гаргасан үймээнийг тухай бүр мэдээлж байжээ. Ингэж 1911 онд Монголд болсон үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний өрнөлтийг “Монголын сонин бичиг” зүйл бүрээр дэмжин тунхаглаж байв. “Монголын сонин бичиг”-ийн 1912 оны хоёрдугаар сарын 51 дүгээрт “Монгол улсын шинэ сонсгол” гэсэн гарчигт тулагн шаардах бичиг нийтэлжээ. Түүнд “монгол улс тусгаар улс болохоор тогтсон утл одоо манж хятад хэрхэвч биднийг захирч энд сууж ахуй нь тусгүй болохгүйн дээр Сандувай чиний бие эхлэн манж, хятад түшмэл цэрэг нэгэн сууваас нэгэн цаг хэмээн сэжиглэхгүй болон үл чадах тул үүнээ сайд хэмээгч “Сандувайд мэдүүлэн явуулаад хүрмэгц учрыг мэдэж хурдан хойш явчваас зохино. Үүний тулд илгээв гэжээ.” Харбины сонин монгол улсын нэр төр, эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг улсуудын харилцаанд ч гэсэн эрс хамгаалж, Монголыг хятадын таван угсааатны бүрэлдэхүүнээс салгахгүй хэвээр нь байлгаж, урьдын адил колоничлох бодлого явуулагчид болон автономит монголыг гүтгэн дайрагчидтай эвлэршгүй тэмцэж байв. Автономит монгол дотооддоо улс гэрээ төвхнүүлэх анхны арга хэмжээг сонинд соргогоор мэдээлж байв. Өвөр монголыг колоничлолоос чөлөөлөхөөр хятадын түрэмгий цэрэгтэй хийж байсан монгол цэргийн тулалдааны  амжилтын тухай сонин мэдээлж байжээ. Харбинд гарч байсан “Монголын сонин бичиг” нь хаант оросыг сурталчилж, нөлөөгий нь монгол аль болохоор дэлгэрүүлэхийг зорьж бас монголын эдийн үасагт хөрөнгөтний элемент бий болохыг чармайв.  Сонинд хөрөнгөтний үзэл ардчилал, түүний ёс суртахуун, нйигэм эдийн засгийн талаар феодалын нийгмээс давуутайг элдвээр сурталчлахын зэрэгцээ монголын феодалын нийгмийн хоцорч хуучирсан харьцаа, улс төр, ёс суртахуун, дэглэм, журам, амиа аргацаасан эдлэхүүний бүдүүлэг аж ахуйн зогсонги мухардмал байдлыг шүүмжилж байв. Харбины сонин монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг тусгаж бичихдээ оросын хаант засгийн гүйцэтгэсэн үүрэг ролийг ямагт дөвийлгөн дурдаж чухамхүү монголыг ивээн тэтгэгч аврагч нь хаан Орос мөн гэж бичиж байжээ. Энэ нь чухамдаа нэг колоничлогчийг муулж, нөгөө колоничлогчийг магтсан хэрэг байлаа. Империалист гүрнүүд дэлхий ертөнцөд дангаар ноёрхож байсан тэр үеийн нөхцөлд монгол шиг буурай орнууд жинхэнэ тусгаар тогтнолоо олох бол аргагүй байлаа. Манж хятадын колончлолоос арай гэж салсан монголд хаант Орос, улс орны нь улс төр, эдийн засгийн эрх ашгийг хөсөрдүүлсэн шаардлага тавьж байжээ. Тэр үед Монголын талаар оросоос явуулж байсан бодлогыг В.И.Ленин “шулж мөлжих балмад бодлого” гэж нэрлэжээ. Харин энэ тухай “Монголын сонин бичиг”  ганц ч үг бичих боломжгүй байсан нь тодорхой. “Монголын сонин бичиг” анхны дугаараас улс орон бие дааж тусгаар тогтнон хөгжихийн учир холбогдлыг тайлбарлаж манжийн дарангуйллын үед монголчууд хэрхэн дарлагдаж байсан, тэр үеийн хятадын шинэ засгийн газрын баримталж байсан бодлого, монгол улс бие дааг хөгжихөд анхаарвал зохих зүйлсийн тухай дэлгэрэнгүй үгүүлж байжээ. Үүнд : тус улсын хөгжил хөгжилд малаас гарах түүхий эдийг боловсруулах, газрын баялгийг ашиглах, сургууль, соёлын газар байгуулах тухай онцлон заажээ.

Харинд нийтлэгдэж байсан “Монголын сонин бичиг” бол хувьсгалаас өмнө монгол хэл дээр гарч байсан бүх сониины дотор хамгийн удаан \10гаруй жил\ хугацаанд хэвлэгдэж,  хамгийн олон \300гаад\ дугаар гаргасан юм. Дээрх хугацаанд уг сониныг гаргагч ба гаргуулагч 2орны амьдралд түүхэн их өөрчлөлт гарсан байна. Уг сониныг уншиж байсан монголчуудын амьдралд дээрх хугацаанд гарсан өөрчлөлт гэвэл манжийн эзэнт улсын хязгаар нутаг колоничлолоос ангижирч үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөн өрнөж, автономит монголыг байгуулж, улмаар Октябрын хувьсгалын нөлөө тусаж ардын хувьсгалд бэлдэж байв.

“Монголын сонин бичиг”-т хэвлэгдсэн  мэдээ материалыг монголын уншигчид ихээхэн сонирхож уншигчдын дунд элдэв яриа таавар дэлгэрч басйан байдал сонины хуудаснаас илхэн харагдаж байна. “Монголын сонин бичиг”-ийн уншигчдад үзүүлсэн гол нөлөө нь аж ахуй, соёлын асуудлаар биш, улс төр, үзэл суртлын талаар дугаараас дугаарт жилээс жилд үзүүлж байсан нөлөө юм. Энэ нь монголын уншигчдын үндэсний ухамсрыг сэргээж, боолчлол дарлаын эсрэг тэмцх зориг хүслээр хүмүүжүүлэхэд мэдэгдэхүйц хувь нэмэр оруулсанд уг сонины чухал ач холбогдол оршино. “Монголын сонин бичиг” –т хэвлэгдсэн материалын агуулга, нэр төрөл нь урьд өмнө монгол хэл дээр гарч байсан хэвлэлтэй зүйрлэвэл үлэмж баялаг юм. Түүнд 10гаруй тусгай булан ажиллаж байжээ. “Монголын сонин бичиг” – т цаг үеийн дэлгэрнгүй товч мэдээ, шог үгүүлэл, ярилцлага, мэдээлэл, тэмдэглэл, шүүмжлэлт үгүүлэл, гадаадын мэдээ, худалдааны зар, гэрэл зураг, гар зургууд нийтлэгдэж байв. Мөн монгол орны шуурхай үйл явдлыг нилээд тодорхой шуурхай мэдээлж байв. “Монголын сонин бичиг”  нь хаант засгийн колоничлох бодлогыг дэлгэрүүлж сурталчлахаасаа илүү идэвх самбаа гаргаж хөрөнгөтний ардчилсан үзлийг сурталчилж байсан нь уг сонин нь монгол уншигчдын өмнө нэр хүндтэй нөлөө ихтэй хэвэл болгоход хүргэжээ. Харбины “Монголын сонин бичиг” сонины ажилд анхнаас нь нийслэл хүрээний нэрт сэтгүүлч Ж.Цэвээн, Бадрахбаатар, Д.Бодоо нар идэвхтэй оролцжээ. Бадрахбаатар ниийслэл хүрээн эдх сонины сурвалжлах бүлгийг ахалж, Харбины сонины бие төлөөлөгчийн үүрэг гүйцэтгэж байв. Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нар сонголын дотоодын үйлдэл, бүдүүлэг хоцронгуй ёсыг эрс хатуу шүүмжилж байв. “Монголын сонин бичиг” эхийг боловсруулж бэлтгэх, хэвлэж нийтлэх бүх дамжлага нь монголчуудын гараар хийгдэж байжээ. Тиймээс сонинд ажиллаж байсан монгол түшмэд хэвлэх, нийтлэх ажилаа харьцангуй чөлөөт байдлын дунд хийж байв. “Монголын сонин бичиг”-ийн эрхлэгч Цэдэн Иш бөгөөд уг сониныхоо дэргэд монгол, манж, хятад хүүхдийг үнэ төлөргүй сургах сургууль ажиллуулж байжээ. Бас сонины хэвлэлийн газар монгол сургуулийн сурах бичиг хэвлэхийг санаачилж, түүнээс гадна сүсэгтэн олны захиалгаар маанийн үсэг олон хувиар хэвлэн тарааж байсан байна.

“Монголын сонин бичиг”-ийн нийтлэлийг үзвэл дэвшилттэт санаатай, ая холбогдолтой зүйл үлэмж байсны зэрэгцээ тэр үеийн үнэн бодит байдлыг урвуулсан зүйл нилээд байна. Энэ нь уг сонин хаант засаг, оросын хөрөнгөтний эрх ашгийг илэрхийлж байсантай шууд холбоотой. Жишээ нь : олон орны ажилчны хөдөлгөөний тухай мэдээлэвч агуулгыг тас гуйвуулж “үймээн самуун” гэх мэтээр бичиж байжээ. 1916 оны 6р сараас эхлэн Харбины сонинд монголын асуудлаар гарах мэдээ багасаж, заримдаа сонины ганц үе, бүх талбайн аравны нэгээс хэтрэхгүй зай эзлэх болжээ. Сүүлдээ уг сонинд монголын тухай мэдээ бүр багасч харин хөрнгөтний харгис үзэл санаа сонинд цухалзах болов. Энэ бүхэн нь дэвшилт ардчилсан үзэл санаагаар тэжээж байсан гол хүч болох монгол сэтгүүлчид удаа дараа эх орондообуцсан хийгэд монгол сэтгүүлчид, идэвхтэн бичигчид хүч анхаарлаа өөрийн орны дотоодод гарч байсан дэвшилт ардчилсан хэвлэл “нийслэлийн сонин бичиг” өөд анхаарлаа хандулсантай холбоотой юм. Түүнчлэн тэр үеийн монголын улс төр-нийгмийн асуудлыг бага анхаарч, хэт оройтуулан мэдээлдэг зэргээс монгол уншигчид Харбины сониныг сонирхох нь бурчээ. “Монголын сонин бичиг”  сонин өөрийн үндсэн зарчим, чиглэлээс гажсаныхаа улмаас сонин гархаа болив.

“Монголын сонин бичиг” монгол уншигчдыг өөрийнхөө одит байдлыг ухамсарлах, манай оронд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөхөд аль нэг хэмжээгээр түлхээс болж өгсөн хувьдаа ач холбогдолтой хэвлэл байлаа. “Монголын сонин бичиг” монгол оронд тогтмол гарах сонин хэвлэл хөгжих, сонины нийтлэх зүйлийн төрлийг олшруулах, үндэсний сэтгүүлч, хэвлэлийн дадлага мэргэжилтэй хүмүүсийг бэлтгэж өсгөхөд тус үзүүлэв.

Манай орны амьдралын эгзэгтэй хурц үеийг хуудсандаа нилээд томрун тусган харуулж байсан “Монголын сонин бичиг” түүхийн үнэт аримт үлдээж, монголын  хэвлэлийн ажилд өв уламжлал хоцроосноор барахгүй ардын засгийн жилүүдэд ажиллаж байсан сонины эрхлэгч, хэвлэлийн мэргэжилтэй ажилтныг бэлтгэлцээж өгөв. Манай орны хувьсгалт хэвлэлийн урьдчилсан бэлтгэлийг бий болгоход энэ сонин ач тус үзүүлсэн байна. Бас энэ хэвлэл манж-хятадын колоничлох бодлогыг зүйл бүрээр илчилж, монгол улсын тусгаар тогтнох эрхийг хамгаалж, оросын  ардчилсан үзэлт дэвшилт сэхээтний үзэл санааг идэвхтэй срталчлан, монголын ард түмний нийгмийн ба үндэсний ухамсрыг дээшлүүлэхэд дөхөм үзүүлжээ.

Монголын сонин бичиг

Зорилго: Хаант Оросын засгийн газраас Гириний Монгол үгийн боловсрол, Бээжингийн Монгол ер үгийн сэтгүүл зэрэгтэй өрсөлдөх үзэл суртлын талаар нөлөөлөх зорилготой байсан.

Онцлог: Монголд зориулан гаргаж байсан хамгийн олон сонингуудаас хамгийн олон жил гаргасан том буйртай дэвшилтэт нийтлэлтэй сонин байснаараа онцлог юм.

Нийтлэлийн агуулга нь: Гурван үе болгон хуваадаг.

1. Оросын 1905 оны анхдугаар хувьсгалаас дэлхийн 1-р дайн хүртэлх үеийг хамарч байна.

2. Дэлхийн 1-р дайнаас октябрийн хувьсгалын үеийг хүртэл хамарна.

3. 1917 оны октябрийн хувьсгалаас хойшхи зурвасхан хугацааг хамарна.

Сэтгүүл зүйн түүхэнд оруулсан хувь нэмэр: Октябрийн хувьсгалаас урван зугатсан цагаантны гарт орж нийтлэлийн үйл ажиллагаа дампуурж завхарсан бөгөөд ердөө дөчөөдхөн хоногт алдаг оног гарч байгаад үйл ажиллагаандаа Монголын сэтгүүлчдийг хамруулан оролцуулж байсан нь Монгол сонин гаргахад түлхэц болж байсан.